नबोलाई आउँदैन ! कसले बोलाउँछन् त चितुवालाई काठमाडौँको मानब वस्तीहरुमा ?
मैले चितुवामा अनुसन्धान गर्न थालेको २-३ वर्ष मात्र भएको छ र म चितुवालाई अझै बुझ्न प्रयास गरिरहेको छु । यो सबै चन्द्रागिरी-चम्पादेवी डाँडाको जंगलबाट सुरु भयो जतिबेला त्यहाँ केबलकार बनिसकेको थिएन । म त्यहाँ नियमित जस्तो पदयात्रामा जान्थें । त्यसै क्रममा शिवपुरी, नागार्जुन, फुलचोकी, सुर्यविनायक र नगरकोटका जंगलहरु पनि घुम्न थालें । यी सबै ठाउँहरुमा जाँदा चितुवाको गन्ध र पद्छाप जस्ता विभिन्न संकेतहरुले मलाई असाध्यै आकर्षित गर्थे जसको कारण म बेला-बेला समुहबाट एक्लै हुन्थें । मेरा साथीहरुलाई यस्तोको कुनै मतलब हुँदैन थियो । यिनै यात्राहरुले मलाई महसुस गराउन थाले सायद चितुवाले मलाई बोलाई रहेको पो हो कि भनेर !
कुकुरको
झुण्डले लखेटेपछि रुखमा चढेर बसिरहेको चितुवा, चितुवाले एउटा कुकुर मारेर खाइरहेको थियो । गोठाटार काठमाडौँ । (Photos: The Kathmandu Post)
मैले इन्टरनेटमा चितुवा सम्वन्धि थप खोजहरु गर्न थालें र विभिन्न लेखहरु पढ्न थालें । चितुवा सम्वन्धि डकुमेन्ट्रीहरु पनि हेर्न थालें । त्यस्तैमा भारतको मुम्बईमा क्यामरा ट्रयापमा कैद भएका चितुवाका तस्वीर र भिडियो फुटेजहरुले मलाई बडो अचम्मित तुल्याए । खोज गर्दै जाँदा डा. विद्या अथ्रेयाको बारेमा जान्ने मौका पाएँ । उनले भारतमा, बिशेष गरि महारास्त्र प्रान्तको मानब वस्तीहरुमा, चितुवाको धेरै अध्ययन गरेका रहेछन् । त्यहाँ चितुवा र मानव बिचको द्वन्द न्यूनीकरण गर्ने कार्यविधि तयार गरि त्यसको कार्यान्वयन गर्न उनले ठुलो भूमिका खेलेका छन् । उनका लेखहरु अरुहरुका लेखहरु भन्दा धेरै भिन्न पाएँ । हामी चितुवा जस्तो ठुलो मांसाहारी जनावर सिथ पनि द्वन्द ननिम्त्याइ सहअस्तित्व कायम गरि बस्न सक्छौँ । यसको लागि हामीले चितुवामा बढी जोड दिनु भन्दा आफ्ना आनीबानी र घरपालुवा जनावरहरुको सुरक्षा प्रति अझ बढी ध्यान दियौं भने चितुवा सिथको अन्तरक्रियाको न्यूनीकरण गर्न सकिन्छ र यसले द्वन्दको समाधान गर्नमा मद्दत पुर्याउंछ । मानव चितुवा सम्बन्धका बारेमा बिद्याबारिधि गरेका उनको बौद्धिकता र बिचारधारा एकदम फरक प्रकारको पाएँ । चितुवालाई एकदम नजिकबाट बुझेको मान्छेमा मात्र त्यस्तो खालको बुझाई हुन सक्छ जस्तो मलाई लाग्छ । उनका यी दर्शनलाई ध्यानमा राखी मलाई काठमाडौँमा पनि त्यस्तै किसिमको अनुसन्धान गर्नुपर्ने आवश्यकता बोध हुन थाल्यो ।
भारतको मुम्बईमा क्यामरा ट्रयापबाट खिचिएका चितुवाका केहि तस्विरहरु । कुकुर र कुखुरा
शिकार सहितको तस्विरहरु । (Photos: Steve Winter and
Nikhit Surve)
यसैमा सन् २०१८ मा मलाई बेलायतको रुफर्ड फाउन्डेसनबाट काठमाण्डौं उपत्यका वरपरका जंगलहरुमा चितुवा सम्वन्धि अनुसन्धान गर्न एउटा सानो आर्थिक सहयोग हासिल भयो । यहींबाट मैले औपचारिक तवरमा चितुवाको अनुसन्धान गर्ने आफ्नो यात्राको सुरुवात गरें । यसका लागि म आफ्नो अनुसन्धान टोलीसंग फेरी तिनै जंगलहरुमा डुल्न थालें, चितुवाको ‘गु’ खोज्न । हो सहि सुन्नु भयो – ‘गु’ अर्थात् आची, दिसा, गोबर - तपाईलाई सहज लाग्ने शब्द टिप्नु होला ! हामीले चितुवाको आनीबानी बुझ्नको लागि उसलाई पछ्याई रहन जरुरी छैन । उसले गरेको दिसाको नमुनालाई प्रयोगशालामा अध्ययन गरेर त्यो कुन चितुवा हो र त्यसले के के खाएको रहेछ भनेर पत्ता लगाउन सकिन्छ । उम्कन निपुण हुने बिराला प्रजातिका जनावरहरुको अध्ययन गर्ने अनुसन्धानकर्ताहरुको लागि यो एउटा एकदम उपयोगी र वैज्ञानिक विधि पनि हो किनभने हामीले यिनको दिसामा रहेको डीएनएबाट यिनीहरुको पहिचान गर्छौ । त्यति मात्र नभएर चितुवाले खाएका जीवजन्तुका डीएनए पनि उसको दिसामा रहने हुनाले हामीले यिनीहरुले के-कस्ता आहारा प्रजातिहरु खाए भनेर पनि जान्न सक्छौँ । यसैगरि चितुवालाई नदेखिकन वा नसमाईकन, केवल यिनका दिसाबाट डीएनए जाँच गरेर एउटा जंगलमा कतिवटा चितुवा रहेछन् भनेर पनि जान्न सकिन्छ । उपत्यकाको तीन
जिल्ला काठमाडौँ, ललितपुर र भक्तपुरलाई समेटेर गरिएको चितुवाको यो पहिलो अनुसन्धान हो ।
के खान्छ चितुवाले ?
उक्त अनुसन्धानको क्रममा चितुवाका करिव २० वटा जति दिसाहरु अध्ययन गर्दा यिनीहरुले बढीजसो गाईवस्तु, कुकुर र कुखुरा खाने गरेको भेटियो । किर्तिपुरमा अस्ती मात्रै एउटा कुखुरा फार्ममा थापेको पासोमा चितुवा पर्यो । कुखुरा हराउन थालेर स्यालले लग्यो भन्ठानेर पासो थाप्दा असली चोर त चितुवा पो रहेछ । त्रि.वि. परिसरको जंगल क्षेत्रमा पनि चितुवाले गाईवस्तु र कुकुर खाइरहेको भनेर अलि अगाडी मात्रै समाचारहरु आएका थिए । काठमाडौँ भरि छाडा अवस्थामा थुप्रै गाईवस्तुहरु छोडीएका छन् र सामुदायिक कुकुरहरु पनि जता ततै छन् । रिंगरोड बाहिरका क्षेत्रहरुमा साना तथा ठुला व्यवसायिक कुखुरा फार्महरु प्रसस्तै छन् । यी सबै कारकहरुलाई हेर्दा काठमाडौँको मानब वास्ति त चितुवाको लागि एउटा शिकार गर्ने भुमि जस्तै भएको अवस्था छ ।
काठमाडौँमा यी घरपालुवा जनावरहरु नै चितुवाको मुख्य आहारा भइसकेको देखिन्छ । तर हाम्रो
अनुसन्धानमा कम मात्रमा
भएपनि मुख्य जंगली आहारा चाहिँ रतुवा मृग देखिएको छ । बँदेलको संख्या यी जंगलहरुमा प्रशस्त भएको हुनाले बँदेल धेरै खान्छन् होला भन्ने सोचेको थिएँ । अनुसन्धानको दौरान पनि एकदिन भस्मासुर डाँडामा करिब ७-८ वटा बँदेलको झुण्डसित जम्काभेट हुँदा मलाई एकदम डरलाग्दो अनुभव भएको थियो । त्यहाँ देखेका बँदेलहरु मलाई निकै ठुला लागे, आक्रमण गरे सजिलै मान्छे मर्न वा सख्त घाइते हुन पनि सम्भब छ । निकै बलवान् र मार्न गाह्रो हुने भएको कारणले यी बँदेलहरुलाई चितुवाले हत्तपत्त शिकार गर्दैनन् होला । बाँदरहरु पनि
प्रसस्तै छन् यी जंगलहरुमा तर यिनलाई खाएको प्रमाण पनि हाम्रो अध्ययनमा देखिएन ।
(वायाँ)
चितुवाले गाई खाइरहेको अवस्था, सुर्यविनायक भक्तपुर । (Photo: Youtube)
(दायाँ)
चितुवाले खाएको गाईको सिनो अवशेष, बडिखेल ललितपुर । (Photo: Prajwol)
चितुवाले केहि भाग
खाएर झाडीमा लुकाएर राखेको रतुवा,
चितुवाले एउटा शिकारलाई ३-४ दिन लगाएर खान्छन् । शिवपुरी । (Photo: Suman Bhandari)
रतुवा
कसले खान्छ ?
यो अनुसन्धानले स्पष्ट संकेत गर्यो कि काठमाडौँ वरपरका जंगलहरुमा चितुवाको लागि मुख्य जंगली आहारा प्रजाति चाहिँ रतुवा मृग रहेछ । तर यी जंगलहरुमा रतुवाको
संख्या कम छन्, त्यसको मुख्य कारण रतुवाको निक्कै चोरी शिकार हुने गरेको छ । दक्षिण ललितपुरको विभिन्न गाउँवस्तीमा रहेका होमस्टेहरुमा दुई-तीन दिन अगाडी खबर गरेमा मृग, बँदेल र कालिजका मासुको सजिलै बन्दोबस्त हुने कुरा मैले एकदिन त्यतैतिरको दल्चोकीमा यात्रा गर्ने क्रममा सोहि रूटमा चल्ने बसमा आएका अरु यात्रीहरुको कुराकानीबाट थाहा पाएको थिएँ । यसले त्यहाँ वन्यजन्तु शिकारको बिगबिगी रहेको संकेत गर्छ । मैले चन्द्रागिरी डाँडाको दक्षिण पट्टिको जंगलमा एक्लै पदयात्रामा जाँदा सुनेको बन्दुक पड्केको आवाजले पनि यसलाई थप प्रष्ट गर्छ । नेपालको कानुनले यसरी वन्यजन्तुको शिकार गर्न बन्देज गरेको भएपनि यस्ता गैरकानुनी कार्यहरु गाउँ-घर तिर बेरोकटोक भइरहेको हुन्छ । तर यसका मुख्य कारक चाहिँ शहरी क्षेत्र नै हुन् भन्छन् जहाँ केहि पहुँच भएका
मानिसहरुले यस्ता जंगली जनावरको मासुको सौख र माग राख्छन् र यस्ता अवैध कार्यलाई टेवा
पुर्याइ रहेका हुन्छन् ।
(वायाँ) रतुवा तस्करमा समातिएका मानिसहरु, सल्यान जिल्ला । (Photo: Kantipur)
(दायाँ) बीच बजारको एउटा मासु पसल अगाडी बंदेललाई ह्याम्मरले हानेर मारिरहेको,
बालाजु काठमाडौँ । (Photo: Facebook)
के
चितुवाले साचैँ आतंक मच्चाएको हो ?
जंगलमा रहेका आहारा प्रजातिहरुको चोरी शिकार नरोकिनु र साथै मानबवस्ती वरिपरी प्रशस्त संख्यामा गाईका बाच्छाहरु छाडा छोडिनु र बढ्दो सामुदायिक कुकुरहरु हुनुले नै चितुवाहरु काठमाडौँको घना वस्तीहरुमा पटक पटक आउने गरेका हुन् । काठमाडौँ शहरमा बेला बेला चितुवा किन र कसरि आयो भनेर तपाई अझै घोत्लिनु हुन्छ भने अब स्पष्ट के हुनुहोस् भने ति चितुवाहरुलाई यहाँ आउन बाध्य पार्ने अरु कोहि नभएर हामी मानिसहरु नै हौँ । चितुवाहरुले जंगलमा खाने आहारा प्रजातिहरु हामीले मासिरहेका छौँ, शहरमा गाईको बाच्छा र कुकुरको उचित व्यवस्थापन गर्नमा हामीले खासै जोड दिदैनौँ । अनि बाध्य भएर वस्तीमा आहाराको खोजीमा आउने चितुवालाई चाहिँ
हामीले चितुवाको आतंक भनेर प्रस्फुटन गर्न पछि हट्दैनौँ । अनि यसरी कति चितुवाको संहार हामीले
गरिसक्यौँ । अब आफै भन्नुस् त को रहेछ आतंक मच्चाउने ?
(वायाँ) सामुदायिक कुकुर हरु , काठमाडौँ भरि हजारौंको संख्यामा कुकुर छन् । (Photo: Sneha’s Care)
(दायाँ) जंगलमा घुमिरहेको गोरुको झुण्ड । (Photo: Prajwol)
के
उपायहरु अपनाउने ?
· कुखुरा
व्यवसायीहरुले अलि थप लगानी गरेर खोर बलियो बनाउने । आज भोलि विदेशी कालिज तथा
टर्की प्रजातिका चरा पालन गर्ने व्यवसायिक फार्महरु पनि छन् । यस्ता व्यापारी र व्यवसायीहरुले
पनि आफ्नो करोडौंको लगानीमा २-३ लाख बढी खर्च गरेर खोर बलियो बनाउने । झुल जस्तो
जाली राखेर पाल्दा कम खर्च होला तर यस्तो खोरमा चितुवा तथा स्याल, बन बिरालो,
निर्बिरालो जस्ता मांसाहारी जनावर सजिलै छिर्न सक्छन् । अनि करोडौंको घाटा
व्यहोर्ने अवस्था सिर्जना हुन सक्छ । त्यसैले बेलैमा सचेत भएर खोर बलियो किसिमले
बनाउने । स्टिल तथा अरु मेटलको जालीले घेरेर बनाउदा उत्तम हुन्छ । उदाहरणको लागि
चिडियाखानाको चराहरुको खोर हेर्दा हुन्छ (तल तस्विर हेर्नुस्) ।
विदेशी कालिज प्रजातिको फार्म । झुल जस्तो जाली प्रयोग गरिएर बनाएको खोरमा
चितुवा छिरेर थुप्रै कालिजहरु मारिदिए । कास्की जिल्ला । (Photo: Mero Sathi TV)
जावलाखेल को सदर चिडियाखानामा चराहरु राखिएको खोर । (Photo: Prajwol)
· गाई, भैंसी, बाख्रा जस्ता चौपायाहरुको खोर पनि बलियो सिथ बनाउने ।
चितुवा छिर्न नसक्ने किसिमले सबै तिर स्टिलको जालीले घेरा हालेर बनाउने ।
· फोहोर
व्यवस्थापनको लागि आफ्नो स्थानीय तहलाई पहल गर्ने, बिशेष गरि खोला-नाला वरीपरिको
क्षेत्रमा । यस्ता ठाउँमा गाई, साँढे, बाच्छा, सुँगुर
तथा कुकुरहरुको हुल भेला हुने गर्छन् । अनि चितुवालाई आकर्षित गर्नमा मद्दत
पुर्याईरहेको हुन्छ ।
· मृग, बँदेल र कालिज जस्ता जंगली जनावरको मासु नखाने, नकिन्ने, नबेच्ने र नमगाउने । यस्तै कार्यले गाउँघरमा
जंगली जनावरको शिकारलाई टेवा पुर्याउछ र चितुवाको आहारा प्रजातिहरुको संख्या घट्दै
जान्छ । जसको कारण चितुवा शहर तथा गाउँको वस्तीहरुमा आहाराको खोजिमा आउन वाध्य
हुन्छन् ।
·
चितुवा देखिए वा आइहालेको
खण्डमा आफु जान्ने भएर चलाउन तथा जिस्काउने नजाने । छिमेकीहरुलाई खबर गरेर घर
भित्रै सुरक्षित बस्ने । तुरुन्तै प्रहरी प्रसासनलाई खबर गर्ने । उनीहरुले
सम्बन्धित निकाय – सदर चिडियाखाना, वन विभाग अथवा
निकुन्ज विभागलाई खबर गर्छन र उद्धार टोलीको कार्यलाई सहज पार्नको लागि आफुहरु भिड
नगरिकन घर भित्रै बस्ने । चितुवा कहिले देखेको छैन भने सदर चिडियाखानामा गएर हेर्ने
। चितुवालाई हामीले केहि गरेन भने उसले हामीलाई झम्तिन आउदैन, उसले आफ्नो
सुरक्षाको निम्ति मात्रै हामीलाई आक्रमण गर्छन् । त्यसैले आफू हिरो हुन नखोज्ने !
· सबै चितुवालाई
उद्धार गरिरहन जरुरि नपर्न सक्छ, यदि हामीले केहि
गरेनौ भने ऊ आफै बाटो लाग्न पनि सक्छ , त्यसैले चितुवा देख्ने बित्तिकै आत्तिहल्नु
पर्दैन । उसलाई केहि नगरेसम्म हामीलाई आक्रमण गर्न आउंदैन । बिशेष गरि आफु सतर्क
भएर बस्ने ।
·
घर वरिपरी बत्ती
बालेर उज्यालो राख्ने । साँझ तथा बिहानी अँध्यारोमा एक्लै नहिंड्ने । अँध्यारोमा
हिंड्दा सधैँ टर्च बालेर हिंड्ने । यो बिशेष गरि उपत्यकाको डाँडा र जंगल नजिकको
वस्तीहरुमा घर भएकाहरुले ध्यान दिनु पर्ने बुंदा हो ।
आफै जागरण भएर सजग होऔं र चितुवा सिथ सहअस्तित्वमा रहन पहल गरौँ ।
हामीले चितुवामा भन्दा आफ्नो आनीबानी र चौपायाहरुको सुरक्षामा
बिशेष जोड दिन जरुरि छ । (Graphics: Arjun
Shrivastava)
अन्त्यमा
चितुवालाई विशेष गरि मध्यपहाडी भू-भागका वनजंगलको पर्यावरण प्रणालीको स्वास्थ्य मापन गर्ने सूचकको रुपमा लिन सकिन्छ । हामीले चितुवा र यसको आहारा प्रजातिहरुको संरक्षण गर्यौं भने मात्र यी वनजंगलहरुको सहि जगेर्नामा टेवा पुग्नेछ र हाम्रा भावी सन्ततिहरुले सदियौँसम्म यी हरिया वनहरुलाई नेपालको धन भनेर किन भनियो भन्ने कुरा बुझीरहने छन् ।
काठमाडौँ उपत्यकामा हाम्रो अनुसन्धान र
पत्रपत्रिकामा रिपोर्ट भएका चितुवा भेटिएको स्थानहरु अंकित नक्सा । (Map: Prajwol)
सन्दर्भसामग्रीका
लिंकहरु :
·
मुम्बईको चितुवाबारे लेख : http://wcsindia.org/home/2019/11/04/in-mumbai-leopards-are-citizens-too/
· कीर्तिपुरमा चितुवा उद्धार : https://ekantipur.com/news/2020/05/29/159073747242332236.html
·
उद्धार पछि वनमा छोडिएको चितुवा : https://pahilopost.com/content/20200529141159.html
·
त्रि.वि. परिसरमा चितुवा : https://deshsanchar.com/2020/05/05/351416/
·
सुर्यविनायक मा देखेको चितुवा : https://www.youtube.com/watch?v=u5CjfucF49E
· काठमाडौँको बीच बजारमा मारिएको बँदेल : https://animalnepal.wordpress.com/2014/01/14/animal-nepal-launches-campaign-against-cruel-wild-boar-killing/
·
पोखराको कालिज फार्ममा चितुवा : https://www.youtube.com/watch?v=3Cti-LbU8z0
***
